1. رضا به معناى خشنودى است و در اصطلاح عارفان شادمانى دل به جریان قضاست.
ذوالنون مصرى گوید: «شادمانى دل در تلخى قضا ، آن است که به قسمت، راضى شود. زیرا خدا داننده تر به نفس خویش است».
2. حال : درخشش غیبى و باطنى است، که بر دل سالک میتابد واین موهبت الهى چون برق مى گذرد، طلب حال بعد از زوال آن محال است.
3. شوق و انس : علاقه و همدمى و اصطلاحاً دل به دیدارمحبوب دادن است .
ابونصر سرّاج در این باره می گوید: «انس به خدا و سکون خاطر و استعانت از اوست».
4. شوق : طلب شدید و هیجان قلبى براى وصول به محبوب وانس استیشار قلب و شادى آن به مطالعه جمال محبوب است .
5. یقین: شک و تردید را از دل زدودن و باور داشتن است و اصطلاحاً رؤیت عیان است به نیروى ایمان، نه حجت و برهان.
6. مشاهده : دیدن خدا با چشم دل، و اصطلاحاً خدا را درهمه جا و همه چیز دیدن.
حقیقت مشاهده بر دو گونه است: یکى صحت یقین و دیگرى غلبه محبت.
7. اطمینان : آرامش دل. آرامش و سکون و اعتماد دل است به خدا و حاصلِ ایمانِ کامل به وحدانیت حق، و اینکه او جمیع صفات کمالیه را داراست .
8. هیبت (شکوه); اگر خداىِ شاهدِ جلال بر دل تجلى کند، نصیب دل، هیبت است. گر خداىِ شاهدِ جمال جلوه کند، نصیب دل، انس است، که به آن «جمال الجلال» گویند.
9. شاهد : حاضر در دل است. اگر علم غلبه دارد، شاهد، علم است، و اگر وَجْد غلبه دارد، شاهد، وَجْد است.
10. غیبت : غیب بودن دل از احوال خلق است.
11. حضور: توجه کاملِ دل به خداست.
12. غَیْن : حجابى است بر دل که به طلب آمرزش برخیزد.
13. محاضره : حاضر آمدن. حضور دل از تواتر برهان و لطایف بیان است و شواهد آیات.
14. نَفَس : یاد کردن دل از لطایف غیبى است.
15. فقر: خالى ساختن دل از محبت آنچه غیر از مولاست.
16. واردات :از خواطر پسندیده در دلها پدید مى آید، بى آنکه بنده را در کسب آن دخالتى و مجاهدتى باشد.
17. مرید : کسى است که از همه چیز- جز خدا - دل برکَنَد. تنها به خدا و قرب وى دل بندد، تا شهوات دنیا از دل او برخیزد. او باید یک سال به خالق و یک سال به خَلْق و یک سال به دل خود خدمت کند.
18. رجا: در لغت به معنى امید و آرزو و اصطلاحاً تعلق قلب است به رسیدن محبوب و داشتــن امیـد بـه نزدیکى خداوند.
گفته اند : رجا نزدیکى دل است به لطف حق ـ جل جلاله .
19. ذکر: یادآوردن و دراصطلاح یاد خداکردن و به یاد اوبودن است.
غزالى در کیمیاى سعادت، ذکر را به چهار درجه قسمت کرده است: «بدان که ذکر را چهار درجه است; اول آنکه بر زبان بُوَد و دل از آن غافل باشد و اثر این، ضعیف بُوَد، لیکن از اثرى خالى نبود; چه ]= زیرا [زبانى که به خدمت مشغول گردد، افضل بُوَد بر زبانى که به بیهوده مشغول بود، یا معطّل بگذارد.
دوم آنکه دردل بُوَد، لیکن متمکّن نبود و قرار نگرفته باشد وچنان بُوَد که دل را تکلف نباشد، دل به طبع خود باز گردد از غفلت و حدیث نفس.
سوم آنکه قرار گرفته باشد در دل و مستولى و متمکن شده، چنان که به تکلف اورا با کارى دیگر توان برد و این عظیم بود.
چهارم آنکه مستولى بر دل مذکور بودو آن حق تعالى است، نه ذکر، که فرق بُوَد میان آن که ذکر را دوست دارد، بلکه کمال آن است که ذکر و آگاهى ذکر از دل برود و مذکور بماند.»
«زَیغ» یک کلمه قرآنى است; به معناى انحراف دل از حق; که در آیه «رَبَّنا لاتُزِغ قلوُبَنا بعدَ اذْ هَدَیْتَنا...» آمده است.
دل از منظَر حکیم سنایى :
دل آن کس که گشت بر تن شاه          بود آسوده مُلک از او و سپاه
بد بود تن، چه دل تباه بُوَد                   ظلم لشکر زضعف شاه بُوَد
این چنین پر خلل دلى که تُراست        دَدَ و دیو با توزین دل راست
پاره گوشت نام دل کردى                   دل تحقیق را بحل کردى
اینکه دل نام کردهاى به مجاز              رو به پیش سگان کوى انداز
از تن و نفس و عقل و جان بگذر          در ره او دلى به دست آور
آن چنان دل که وقت پیچاپیچ              اندر او جز خدانیابى هیچ
دل یکى منظریست ربّانى                  خانه دیو را چه دل خوانى
از دَرِ نَفْس تا به کعبه دل                   عاشقان را هزار و یک منزل

 

منبع : دلنامه و خدای نامه

مجتبی آوریده