تعالیم مانى در آثار مخالفان (زرتشتى و مسیحى)
جوامع دینى همعصر مانى از همان آغاز، تعالیم او را همچون خطرى مهم تلقى کردند . جامعه مسیحى و زرتشتى هر دو با تنفر بر ضد وى شوریدند . موبد کریتر که مانویان او را مسئول اصلى مرگ مانى مىدانستند در میان زرتشتیان فعالیت مؤثر و ویژهاى داشت . اما کریتر در این مورد تنها نبود . دشمنى زرتشتیان با دین مانى که قرنها دوام یافتبه ویژه در ادبیات وسیع کلامى سده سوم هجرى نمودار است، از جمله در رساله شکندگمانیک وزار (گزارش گمانشکن، که از دیدگاه زرتشتى با اسلام، مسیحیت، یهودیت و مانویتبرخورد مىکند) تمامى فصل شانزدهم به انتقاد از مانى و تعالیم او اختصاص یافته است .
رساله گجستگ ابالیش (ابالیش ملعون) بیانگر مناظره ابالیش زندیق و موبد آذر فرتبغ است . نیز در دینکرد، تفاوت دیدگاههاى مانویتبه نمایندگى شخص مانى و دین زرتشتى به نمایندگى آذربادمار سپندان، با دوازده موضوع نمایانده شده است . در این اثر از هر فرصتى براى نشان دادن انزجار نسبتبه مانى و آموزههاى او استفاده شده است .
دین مانى در پایان سده سوم میلادى در غرب نفوذ کرد . الهیون کلیساى باستان کمکم خطر را به چشم مىدیدند، در این زمان، نخستین تلاشهاى ضد مانوى مسیحیان آغاز گشت که حاصل آن کتاب اکتا آرخلاى اثر هگمونیوس بود . این کتاب گرچه گزارش یک مسیحى درباره مانى است اما شامل مواد معتبر بسیارى است که توصیفى شخصى از او به دست مىدهد و مىگوید که مانى کتابى بابلى به دست چپش داشت .
در پایان سده سوم میلادى آگوستین جوان به آیین مانى گروید و 9 سال در حلقه سامعان زیست . او در طى این نه سال بینش و درک کاملى از تعالیم مانى به دست آورد، اما بعدها به نافذترین چهره مخالف آن تعالیم بدل شد . آگوستین در چند رساله از دین پیشین خود یاد کرده، با آن مخالفت مىکند . حتى در رسالههایى نیز که درباره مانویت نیست گهگاه مخالفتخود را نشان مىدهد . بهرحال همه آثار آگوستین تقریبا منابع دست اول این دین به شمار مىرود به ویژه بنیادنامه . نیز باید به اثر مهم دیگرى اشاره کنیم: کتاب مکاتب اثر تئودور برکناى، نویسنده سورى سده هشتم که از مآخذ سریانى دین مانى است .
در میان نویسندگان ایرانى ابنندیم در الفهرستخود براساس نوشتههاى اصیل مانوى گزارشى از آنها بدست داده است . نیز ابوریحان بیرونى گزارش تازه و بىطرفانهاى از مانویت در کتابهاى خود آورده است که از نظر اهمیت همتاى الفهرست است .
پیش از آنکه دستنوشتههاى مانوى کشف شوند، آثار آگوستین، بیرونى، ابنندیم و هگمونیوس منابع بنیادى مانویتبه شمار مىرفت . گرچه امروزه بازیافتهاى تازهترى داریم اما برخى از آثار نویسندگان مخالف با مانویت هنوز اهمیتشایانى دارند زیرا متضمن آگاهىهایى ارزشمند و شایستهاند .
-----------------------------
فهرست منابع
1 . اکبرى، سى . آر . سى، زبور مانوى، ترجمه ابوالقاسم اسماعیلپور، انتشارات فکر روز، تهران، 1375 .
2 . آیین گنوسى و مانوى، مجموعه مقالات، ترجمه ابوالقاسم اسماعیلپور، انتشارات فکر روز، تهران، 1373 .
3 . ناس، جانبى، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علىاصغر حکمت، انتشارات آموزش انقلاب اسلامى، تهران، 1370 .
4. Asmussen, Jesp. Manichaen Literature, Delmar, New York, 1975.
5. Dictionary of philosophy, Edited by Dagobert D. Runes, New Jersey, 1965.
6. Dictionary of Religion, Editedby Jonathan Z. Smith, Harper San Francisco, 1995.
7. Encyclopedia of Religion, Edited by Mircea Eliade, New York and London, Macmillan, 1987, Vol.9.
8. Widengren, Geo, Maniand Manichaeism, London, 1965, Chapter five .
