مفهوم نیروانه در آیین بودا

پیش از پیدایش آیین بودا، در حدود قرن پنجم ق‏م، نیروانه را هدف زندگى معنوى‏مى‏دانستند، اما این [اصطلاح‏] تنها در متن‏هاى بودایى است که بسیار مشهور شده‏است. نیروانه در آثار کهن‏تر بودایى و در کاربرد رایج آن تا امروز، اشاره است به‏مقصد تربیت بودایى، که از راه تربیت نظام‏مند در سلوک اخلاقى و نظاره و شناخت به‏دست مى‏آید.

غایت این مقصد، زدودن عناصر روانى آشفته‏کننده‏اى است که‏حجاب دل صافى و آرام مى‏شوند، و همراه است با حالت بیدارى از خواب روانى‏حاصل از این عناصر. چنین بیدارى‏اى (که اغلب در زبان انگلیسى با واژه«~ enlightenment ~»، یعنى «روشن‏شدگى» به آن اشاره مى‏شود) امکان درک روشن حقیقت‏هاى بنیادین را میسر مى‏سازد، و فهم آن لازمه آزادى دل است. بعدها، این‏اصطلاح اغلب به شکل محدودتر به جنبه‏اى خاص از حالت بیدار اطلاق شد، آن‏جنبه از این تجربه که تغییرناپذیر انگاشته مى‏شد، یعنى عنصرى که نه به طور جزئى‏حاصل ساخت روانى است و نه به طور کلى محصول علل و شرایط.
.1 خاستگاه‏ها و ریشه‏شناسى واژه نیروانه

نیروانه (پا.: نیبانه) در لغت به معناى «خاموش کردن» یا «فرو نشاندن» [آتش‏] است. اماازآن‏جا که این اصطلاح احتمالا ماقبل بودایى است، این ریشه‏شناسى براى تعیین معناى‏دقیق آن، به مثابه برترین مقصد آیین بوداى آغازین، ضرورتااز قطعیت برخوردار نیست.

در واقع، بسیارى از بوداییان، بنا بر سنت ترجیح داده‏اند آن را به مثابه نبود کنش بافتن (وانه) توضیح دهند. این جا بافتن استعاره‏اى است از شیوه کنش دل که از نادانى به‏سرشت حقیقى اشیا و نیز از تشنگى به تملکات و حالات وجود قلب شده باشد. شایدتصادفى نباشد که چنین تعریفى چیزى از معناى دقیق نیروانه به ما نمى‏گوید. بودایى‏هاعموما از هرگونه توصیف لفظى مقصدشان پرهیز کرده و [اساسا] شک دارند که بتوان آن‏را وصف کرد.

کهن‏ترین متن‏هاى بودایى گویا واژه نیروانه را براى نامیدن مقصد نهایى راهى که بوداتعلیم کرد به کار برده‏اند. از این‏رو، نیروانه را به برترین نیک‏بختى و آرامش نهایى تعریف‏کرده‏اند.

احتمالا آنها این را با سایر مکتب‏هاى دینى ـ فلسفى آن دوره شریک بوده‏اند.عموما همین متن‏ها از هیچ اقدامى براى پرهیز از بحث در آنچه پس از مرگ بر سر واصل‏به این مقصد مى‏آید فروگذار نمى‏کنند. بودا را این طور نشان مى‏دهند که «نگفته» چنین‏کسى پس از مرگ هستى دارد یا ندارد. و نیر نگفته که هر دوى اینها درست است. حتى‏نفى هر دو امکان به مثابه یک انتخاب نادیده انگاشته شد. در حقیقت، علاقه به طبیعت‏مقصد نیک‏بختى و آرامش نهایى را در وظیفه رسیدن به آن مفید ندانسته‏اند.

در این‏زمینه عموما تمثیل مردى را نقل مى‏کنند که تیرى زهرآگین خورده است: در این وضعیت‏فورى و ضرورى او باید در صدد مداوا بر آید و توجه خود را صرفا بدان معطوف بداردنه این که به جزئیات دقیق تیر، یا زهر و یا تیرانداز بپردازد. همین گونه نیز در فوریت‏رسیدن به نیروانه بهتر آن است که گرفتار جزئیات طبیعت و پیامدهاى آن نشویم.

امکانش هست که از خاستگاه‏هاى خود واژه نیروانه به موضع کهن‏ترى بپردازیم که‏این‏جا مطرح شده است. نیروانه مشتق از ریشه «وزیدن» [وا] به معناى خاموش کردن‏شعله چراغ یا آتش است. در یک کاربرد، مقصود از آن آتش شهوت‏هایى چون «آز» و «کینه» [وفریب‏] است، که فرزانه روشن آنها را خاموش مى‏کند.

در کاربرد دیگر، که‏قابل اطلاق به وقت مرگ است، شعله چراغ هر نوع کنش متعارف انسانى را فرا مى‏گیرد.این کنش‏ها، همچون شعله چراغ، در لحظه مرگ ارهت روشن متوقف مى‏شوند.

درکاربرد ماقبل بودایى، این را احتمالا به این معنا فهمیده‏اند که آتش به حالت پنهان یابالقوه‏اى بازگشته بود که بار نخست از آن برخاسته بود. این استعاره، برعکس اطلاق‏امروزى‏اش، معانى ضمنى نیستى نداشته است. بودا خودش گویا با این نوع برداشت‏مخالفت کرده است، شاید به این دلیل که چنین برداشتى بستگى بسیار تنگاتنگى با خودهمه خداانگارانه اوپه‏نیشدها، یا مونادهاى زندگى جین‏ها و دیگران داشت. البته‏متن‏هاى بودایى بر آنند که زبان را در این مورد خاص نمى‏توان به کار برد؛ چون واژه‏ها درآخرین تحلیل مشتق از تجربه حسى‏اند که خود در بردارنده حافظه و تخیل است.