ادبیات غیرمقدس، (Non - Canonical Literature)

دو اثر دیگر به مانى نسبت داده‏اند که بیرون از مجموعه رسمى و دینى قرار دارند . این دو اثر عبارتند از:

1- شاپورگان

2- ارژنگ .

 کتاب شاپورگان که به شاپور اول، شاه ساسانى، اهدا شده، به زبان فارسى میانه نوشته شده است (برخلاف دیگر کتابهاى مانى که همه به زبان سریانى نوشته شده‏اند .)

این نخستین اثر مانى است که در آن، آموزه‏اش‏را شرح مى‏دهد و مضمونى جهان‏شناسانه و خصوصا آخرت‏شناسانه دارد . در این کتاب مطالبى نیز درباره زمان و مکان تولد مانى آمده است . شاید علت تفاوت زبان این اثر با دیگر آثار مانى در این نکته باشد که او درصدد جلب نظر پادشاه بوده، از این‏رو، به گویش سلسله ساسانى اعتنا کرده است . 

این کتاب را از قطعات به جا مانده در دستنوشته‏هاى مکشوفه در ترفان و نیز از گزارش بیرونى بازمى‏شناسیم . شاپورگان در طى 255- 250 میلادى به رشته تحریر درآمد .

ارژنگ کتاب مصورى است که اکثر جنبه‏هاى مهم آموزه‏هاى مانى را به تصویر کشیده است‏به شیوه‏اى که حتى براى بى‏سوادان نیز قابل فهم است . در سراسر قرون وسطا در ایران، مانى به نقاشى و صورتگرى معروف بود . او به تقلید از چینیان و هندوان براى شرح و توضیح تعالیم خود دست‏به کار آفرینش نقوش و تصاویر شد . وقتى که دین مانى در ایران نابود شد، مردم اویغور در ترکستان چین و آسیاى مرکزى همچنان به آن عقاید پایدار مانده و سلاطین ایشان آن را دین رسمى خود قرار دادند; در پایتخت ایشان، شهر چتچو، (chatcho) ، قسمتى از کتاب ارژنگ با تصاویر و نقوش به دست آمد که در قرون دوم و سوم هجرى نگاشته شده بود و بالاخره آن کتاب مصور را انجیل مانى یا «انگلیون‏» نیز گفته‏اند . ظاهرا در عهد غزنویان نسخه‏اى از کتاب انجیل مانى وجود داشته است .