مجموعه کتب مقدس و آثار مانى، (The Canon)
از میان آثارى که منسوب به مانى استشش اثر در زمره متون مقدس مانویان و معتبر شمرده مىشوند که عبارتند از: 1- انجیل زنده 2- گنجحیات 3- رساله 4- کتاب رازها 5- کتاب غولان 6- نامهها . اینک به معرفى هریک از اینها مىپردازیم .
1- انجیل زنده: این اثر به زبان سریانى نوشته شده و بخشى از این کتاب که از سریانى به یونانى ترجمه شده است در مجموعه دستنوشتههاى مکشوف در اکسیرینخوس وجود دارد . در این کتاب، او خود را همان فارقلیط مىداند که مسیح مژده آمدنش را داده بود . به نظر مىآید که مانى در این کتاب ضمن همراهى با آموزه عیسى درصدد پیشى گرفتن بر اناجیل معتبر مسیحیان بوده است .
2- گنجحیات: این عنوان یادآور کتاب مقدس منداییان، یعنى گنزه، (Ginza) به معناى گنج است و شاید این امر گواه ارتباط مانى و منداییان باشد . بخشى از این کتاب در کتاب ابوریحان بیرونى آمده است . بخشهاى دیگرى از آن نیز در کتاب آگوستین نقل شده است .
3- رساله: مضمون این اثر احتمالا نوعى اخلاق عملى بوده است اما متاسفانه هیچ قطعهاى از این اثر در دست نیست و نمىتوان سخن قطعىاى درباره آن گفت .
4- کتاب رازها: که شامل هجده فصل و مضمون آن حمله به جانشینان بردیصان است . عناوین فصول این کتاب در الفهرست ابنندیم آمده است، اما هیچ بخشى از آن کشف نشده است . آنچه از عناوین آن برمىآید این است که فصل 1 و 12 و 13 مربوط به تعالیم بردیصان بوده است . شاید بتوان حدس زد که این اثر به قصد مقابله با اثرى باشد که به همین نام نزد پیروان بردیصان رواج داشته است . بخشهایى از این کتاب نیز در کتاب بیرونى ترجمه شده است .
5- کتاب غولان: آنچه درباره این کتاب مىدانیم مدیون آثار مکشوفه در ترفان است . قطعات مذکور امروزه یک کل را تشکیل مىدهد، گرچه قسمتهاى افتادهاى نیز در آن دیده مىشود . در این کتاب، مانى یک اسطوره کهن شرق میانه را انتخاب مىکند و با استفاده از طرح آن به بیان نظرگاههاى خود مىپردازد . این اسطوره همان افسانه هبوط فرشتگانى است که با اژدهایى درگیر بودند . در نوشتههاى ایرانى میانه، سام و نریمان، دو کشنده اژدها و از چهرههاى آشناى اسطورهاى ایران باستان هستند . مانى این طرح را که خاستگاهى ایرانى دارد با داستان هبوط فرشتگان آن چنان که در کتاب اول اخنوخ آمده است آمیخت و اسطورهاى نوین را آفرید .
6- نامهها: این نوشتهها در مجموعهاى به زبان قبطى به دست آمدهاند و اکثر بخشهاى آن گمشدهاند . جز عناوین و مقدمات آنها نمىتوان نکتهاى را از این نامهها دریافت . دو نامهاى که از مضمون آنها مطلعیم محتوایى صددرصد عقیدتى ندارند بلکه بیشتر به نامههاى شخصى شبیهاند . شاید بتوان گفت که این نامهها برداشتهایى آزاد از رسالههاى قدیس پولساند . این نامهها مانند رسالههاى پولس شامل قطعههاى عقیدتى، جهتگیرىهاى عملى و روابط شخصىاند .
گرچه این نامهها در آغاز به قصد انتشار به صورت یک کتاب تهیه نشدند، اما مانى در دوره زندگىاش آنها را همچون بخشى از دستاورد ادبىاش به دیگران مىداد تا بخوانند . فهرست مفصلى از نامههاى او در الفهرست آمده است . کتابهاى معرفى شده همه به زبان سریانى به رشته تحریر درآمدهاند .
